Me rastin e përvjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë, media e njohur greke, ‘Protothem.gr’, ka publikuar një shkrim me titull: “Si u arrit pavarësia e Shqipërisë”.
Media në fjalë pretendon se Shqipëria luftoi e fundit kundër Perandorisë Osmane pasi kishte frikë nga copëtimi nga vendet fqinje.
Në të njëjtën kohë Protothema.gr, pretendon se faktori ndërkomëbtar e Epirin e Veriut ia dha me pa të drejtë territorit shqiptar.
Shkrimi i plotë
Më 28 nëntor, Shqipëria festoi të ashtuquajturën ditë të pavarësisë. Në një artikull interesant në protothema.gr më 30/11/2022 lexojmë për festimet e emigrantëve shqiptarë, shumë prej të cilëve hipnin në makina luksoze, në Londër për festën e pavarësisë së vendit të tyre. Por si arritëm deri në këtë ditë, 28 nëntor 1912?
Çështja kontinentale veriore
Çështja kontinentale veriore doli në pah pas vitit 1881. Aspekti kryesor i saj ishte se grekët dhe shqiptarët pretendonin gjithmonë të njëjtin territor. Kontinenti verior i grekëve ishte Shqipëria jugore për shqiptarët. Natyrisht, opinionet greke bazoheshin në fakte reale: të drejta historike, afinitete kombëtare, racore dhe fetare, si dhe arsye strategjike.
Qëndrimi grek se kishte një shumicë ortodokse greke në Epirin e Veriut u kundërshtua nga shqiptarët, të cilët nga ana e tyre pretendonin pjesë të Epirit grek, me arsyetimin se ata ishin të banuar nga ortodoksë dhe myslimanë shqipfolës. Problemi lindi nga praktika osmane e klasifikimit të njerëzve sipas fesë së tyre.
Kjo taktikë e osmanëve për të përdorur fenë dhe jo ndërgjegjen kombëtare si kriter për përcaktimin e përkatësisë etnike, krijoi shumë mosmarrëveshje midis grekëve dhe shqiptarëve, ata prej të cilëve i përkisnin kishës ortodokse konsideroheshin grekë, ndërsa myslimanët klasifikoheshin si turq. Sundimi osman në Epir, ashtu siç ushtrohej ekskluzivisht nga shqiptarët myslimanë, synonte të ngatërronte qëllimisht kufijtë e Epirit dhe Shqipërisë, në një mënyrë që prekte interesat greke.
Në Greqi, shumë donin, për arsye historike dhe të tjera, kufijtë e Greqisë të arrinin në lumin Genousos (Skoubi). Në kohët e lashta, ky lumë i veçantë ishte kufiri midis Epirit dhe Ilirisë. Përkundrazi, shqiptarët myslimanë, veçanërisht ata që jetonin në jug të Genusit, i zgjeruan kufijtë e shtetit shqiptar deri në Gjirin Ambrakian.
Përpjekjet për krijimin e një shteti binar greko-shqiptar mes viteve 1881 – 1908 nuk dhanë fryte. Vëmë re se ndër ata që luajtën në atë kohë në qasjen greko-shqiptare, ishte Ismail Kemal, një nga dy pionierët, së bashku me Luigi Gurakukin, të shpalljes së pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor.
Revolucioni i Turqve të Rinj (1908)
Gjithçka ndryshoi pas revolucionit të xhonturqve në vitin 1908. Pozita e shqiptarëve në perandorinë osmane u diferencua dhe filloi nacionalizmi shqiptar. Brenda pak muajsh shqiptarët themeluan shkolla, klube dhe shoqata kulturore dhe botuan gazeta e revista. Xhonturqit, në vend që të kuptonin se shqiptarët mund të ishin aleatë të vlefshëm, në mënyrë të gabuar nxituan t’i konfliktonin ata, duke rezultuar në sulme të dhunshme që synonin turqizimin e Shqipërisë.
Kështu, nga vera e vitit 1909 deri në shpërthimin e Luftës së Parë Ballkanike, zona të mëdha të Shqipërisë së Veriut ishin në një gjendje të vazhdueshme rebelimi. Kryengritësit shqiptarë shpresonin se revolucioni i tyre do të përhapej në të gjithë vendin dhe se do të pasonte ndërmjetësimi evropian dhe njohja e Shqipërisë. Por as në vitin 1911 dhe as më 1912 popullatat e Shqipërisë së Jugut nuk u revoltuan.
Në qershor të vitit 1911 në Epir u shfaqën grupe të armatosura greke si kundërpërgjigje ndaj atyre shqiptare. Por qeveria greke në udhëzimet e saj për agjentët e saj konsullorë në Epir dhe Shqipëri theksoi se këto grupe duhet të shpërbëhen dhe se nuk duhet t’u jepet asnjë ndihmë.
Ministria e Punëve të Jashtme greke, në një qarkore shumë të rëndësishme dërguar të gjitha konsullatat në Epir dhe në Shqipëri më 30 qershor 1911, theksonte se krijimi i një shteti të pavarur shqiptar i sjell dobi Greqisë, sepse shqiptarët do të ishin miq dhe aleatë besnikë. Arkivi i Ministrisë së Punëve të Jashtme 1911, dosja E. 17007, Ministria e Punëve të Jashtme në Konsullatat e Epirit dhe Shqipërisë, Athinë 30 qershor 1911).
Natyrisht, mirëkuptimi i dëshiruar greko-shqiptar bazohej në supozimin se Turqia evropiane do të shpërbëhej. Me gjithë përpjekjet e nacionalistëve shqiptarë, midis shqiptarëve të jugut dhe epirotëve nuk pati asnjë rebelim. Epiri është territor grek dhe epirotianët ishin të kujdesshëm për t’u rebeluar, pasi rrezikonin të shiheshin si shqiptarë dhe jo si grekë.
Përpjekje të reja për krijimin e një shteti greko-shqiptar u bënë në fillim të vitit 1911 nga Faik Konica, përfaqësues i bejlerëve shqiptarë dhe kleriku Fan Noli (i lindur në Trakinë Lindore Theofanis Stylianos Mavromatis). Por as ata nuk patën sukses, pasi situata kishte ndryshuar. Lufta e Italisë me Perandorinë Osmane, e cila filloi në vjeshtën e vitit 1911, u mundësoi shqiptarëve të organizonin një rebelim në shkallë të gjerë në pranverën e vitit 1912.
Revolucioni u organizua nga një grup aktorësh politikë shqiptarë në Stamboll, të cilët vendosën që rebelimi të fillonte nga Kosova dhe më pas të përhapej. Kështu në qershor të vitit 1912 banorët e rajoneve malore të Kosovës ngritën krye. Turqit, edhe pse luftuan kundër Italisë, dërguan trupa për të luftuar shqiptarët e Kosovës. Megjithatë, në disa raste këto trupa iu bashkuan shqiptarëve, duke ua lehtësuar detyrën këtyre të fundit.
Në fund të korrikut 1912 kryengritësit shqiptarë dominuan në veri të Shqipërisë, ndërsa më 12 gusht pushtuan Shkupin. Kështu osmanët u detyruan t’u jepnin privilegje. Më e rëndësishmja dhe vendimtare nga të gjitha ishte përcaktimi territorial i Shqipërisë, e cila deri atëherë ishte një zonë gjeografike pa kufij të saktë. Qeveria osmane pranoi që vilajetet e Shkodrës, të Janinës, të Kosovës dhe të Manastirit i përkisnin Shqipërisë. Kjo i alarmoi grekët, të cilët u bindën me një vonesë të qartë, se shqiptarët, në të njëjtën kohë që qeveria merrej me diskutime të kota me privatët (shqiptarë), po luftonin për krijimin e një shteti autonom në këto katër vilajete. Kjo rezulton nga arkivi i Ministrisë së Jashtme: A.Y.E., 1912, B – 42, nr. 1865, Konsulli i Përgjithshëm i Janinës në Ministrinë e Punëve të Jashtme, Janinë 28 gusht 1912.
Po pse dështoi krijimi i shtetit greko-shqiptar? Arsyeja kryesore ishte se grekët dhe shqiptarët pretendonin të njëjtën zonë, Epirin e Veriut. Kështu qasja greko-shqiptare ishte e pamundur. Por kishte edhe arsye të tjera: a) mungesa e udhëheqësve shqiptarë me autoritet të njohur në të gjithë vendin, b) përpjekjet e vazhdueshme të xhonturqve për të forcuar grindjet midis grekëve dhe shqiptarëve dhe c) ndërhyrja italo-austriake që synonte të parandalonte ndonjë grek. Bashkëpunimi shqiptar, sepse do të ishte pengesë për ambiciet e tyre në të njëjtin rajon.
Luftërat Ballkanike
Qeveria greke inkurajoi krijimin e një shteti autonom shqiptar jashtë Epirit, por kuptoi se një Shqipëri autonome mund të bëhej instrument i Austrisë dhe Italisë. Megjithatë, shpërthimi i luftës së parë ballkanike në tetor 1912 ndryshoi në mënyrë drastike situatën. Nacionalistët shqiptarë u gjendën në një pozitë shumë të vështirë. Gradualisht u bë e qartë se aleatët ballkanikë synonin të copëtonin Shqipërinë.
Kështu krerët shqiptarë duke parë se Turqia do të humbiste luftën për të qetësuar Fuqitë e Mëdha deklaruan më 16 tetor 1912 se populli shqiptar nuk do të luftonte për të forcuar pushtetin osman në Ballkan, por për tërësinë territoriale të Shqipërisë dhe deklaruan se shqiptarët do të luftonin, pranojnë për katër vilajetet e sipërpërmendura, vetëm qeverisje unitare (Burimi: Universiteti i Tiranës, “Historia e Shquiperise II”, f. 353-354, Tiranë 1965).
Pra, forcat shqiptare luftuan në anën e Turqisë, jo sepse donin vazhdimin e sundimit turk, por sepse besonin se së bashku me turqit mund të mbronin territorin e tyre dhe të parandalonin copëtimin e Shqipërisë së Madhe që ata parashikonin.
Shpallja e Pavarësisë së Shqipërisë – Roli i Austrisë dhe Italisë
Sukseset e aleatëve ballkanikë kundër turqve alarmuan perandorinë austro-hungareze, e cila pa se zhvillimi i pakufizuar i Shqipërisë ishte i lidhur me interesat e saj. Kështu Austria arriti në përfundimin se duhej të mbështeste krijimin e një Shqipërie të pavarur. Në fund të tetorit 1912, gjermanët dhe italianët ranë dakord me austriakët.
Por italianët nuk donin që asnjë pjesë e bregdetit shqiptar të kalonte në një vend tjetër, sepse kishin frikë se Austria do të pretendonte një pjesë për vete. Për Austrinë krijimi i një shteti të pavarur shqiptar ishte mënyra më e sigurt dhe më efektive për të shkëputur Serbinë nga Adriatik dhe për të bllokuar zgjerimin e saj drejt perëndimit.
Turqit, duke parë se ishin në një situatë të rëndë, kërkuan më 4 nëntor 1912 ndërmjetësimin e Fuqive të Mëdha për të arritur ndërprerjen e armiqësive. Të gjithë palët ndërluftuese e pranuan propozimin për armëpushim, me përjashtim të Greqisë, e cila deklaroi se insistonte në dorëzimin e Janinës dhe ruajtjen e bllokadës së bregdetit të Adriatikut me të drejtën e Neopsisë.
Ora 11:13 05.12.2022 Nacionalistët shqiptarë, duke parë se vazhdoi avancimi i grekëve në Epir dhe i serbëve drejt Adriatikut, vendosën të marrin masa për të shmangur copëtimin e vendit të tyre. Ismail Kemal (1844 – 1919), protagonist i debateve të viteve të mëparshme për krijimin e një shteti greko-shqiptar, ishte në Kostandinopojë si deputet i parlamentit xhonturq kur u shpall Lufta e Parë Ballkanike. Ismail Kemal Bej Vlora, i njohur më parë si Ismail Haki Bej Vlora, lindi në Vlorë dhe studioi në Shkollën Zosimaia në Janinë përpara se të vendosej në Stamboll në 1859.
Më pas ai mbajti poste të ndryshme në shtetin osman. Në fund të tetorit 1912, ai u largua nga Stambolli i shoqëruar nga Luigi Gurakuqi (1879 – 1925), një pasardhës i katalanasve të konvertuar në islam gjatë mbretit George, dhe me urdhër të turqve u nisën për në Vjenë. Aty u takuan me Ministrin e Jashtëm austriak Berthold, një Mishelene të frikshëm dhe ambasadorët e Britanisë dhe Italisë. Sipas dosjeve sekrete të Ministrisë së Punëve të Jashtme austriake, më 15/11/1912 iu dha urdhri Qemalit dhe Gurakuqit që të niseshin për në Epir dhe të shpallnin pavarësinë e Shqipërisë në Vlorë apo Durrës dhe në të njëjtën kohë të formonin qeverinë e parë të Shqipërisë.
Ishte nxitimi i italianëve për të penguar avancimin grek në Epir saqë më 10 nëntor 1912 propozuan shpalljen e Janinës, e rrethuar nga ushtria greke, si kryeqytet të shtetit shqiptar. Fatmirësisht, forcat e vogla e të shkathëta greke, mes të cilave kishte edhe shumë vullnetarë Kretanë dhe njësi guerile vendase, kishin avancuar drejt Vorio Epirit dhe në fund të nëntorit çliruan Himarën dhe zonën e Shën Sarandës.
Qemali dhe Gurakuqi, drejtor i Akademisë Pedagogjike të Elbasanit mbërritën më 21 nëntor 1912 në Durrës. Ata nuk mund të zbarkonin në Vlorë, pasi trupat greke ishin në periferi të qytetit. Por edhe në Durrës, Qemali, Gurakuqi dhe pjesa tjetër e shqiptarëve nuk mundën të qëndronin, pasi trupat serbe po i afroheshin qytetit për të siguruar daljen e vendit të tyre në Adriatik. Kështu Qemali caktoi Vlorën si vendtakim të ri. Aty më 28/11/1912 pa praninë e përfaqësuesve nga asnjë krahinë u shpall pavarësia e Shqipërisë dhe u formua qeveria e parë shqiptare nën Ismail Qemalin. Ushtria greke kishte arritur tani në periferi të qytetit.
Por italianët madje e kërcënuan vendin Greqinë me luftë nëse do të pushtonte Vlorën. Qeveria Qemali ua bëri të njohur fuqive evropiane dhe Turqisë dhe dërgoi një delegacion në konferencën e ambasadorëve në Londër. Atje Qemali kërkoi krijimin e një shteti autonom shqiptar nën tutelën dhe suzerenitetin e sulltanit. Natyrisht, ostracizmi i turqve nga thuajse i gjithë Ballkani, më pas ndryshoi planet dhe më pas autonomia u kthye në një kërkesë për pavarësi të plotë.
Më në fund Shqipëria u shpall shtet sovran dhe i pavarur më 29 korrik 1913 me Traktatin e Londrës. U caktua një komision ndërkombëtar për të studiuar kushtet në të cilat shteti i ri do të zinte vendin e tij midis vendeve evropiane dhe sundimtar i Shqipërisë u zgjodh oficeri gjerman Princi i Wied-it. Kufijtë e Shqipërisë në jug u përcaktuan me protokollin e Firences të datës 4/17 dhjetor 1913, me të cilin do të vinin Delvina, Himara, Saranda, Tepelena, Premeti, si dhe Korça dhe Gjirokastra, që ishin çështjet kryesore të mosmarrëveshjes me Greqinë. nën Shqipëri.
Përbërja e popullsisë në Epirin e Veriut bazuar në të dhënat e Komisionit Ndërkombëtar të Kontrollit (1913 – 1914)
Por si ishte përbërja e popullsisë së Vorio Epirit në atë kohë? Le të shohim shifrat zyrtare të Komitetit Ndërkombëtar të Kontrollit Etnologjik deri më 28.04.1914. Administrata e Kazadave të Koricës (3 gjithsej): 40.080 grekë, 28.600 shqiptarë, gjithsej 60.680, 126 shkolla greke, 2 shqipe. Kazas Starovou: 1.326 grekë, 7.262 shqiptarë, gjithsej 8.588, 27 shkolla greke, asnjë shqipe. Kazas Kolonias: 14.269 grekë, 6.615 shqiptarë, gjithsej 20.884, 35 shkolla greke, asnjë shqipe. Kazas Argyrokastro: 26. 440 grekë, 15.000 shqiptarë, gjithsej 41.440, 124 shkolla greke, asnjë shqipe. Kazas Himaras: 8,188 grekë, 2,460 shqiptarë, gjithsej 10,648, 34 shkolla greke, asnjë shqipe. Kazas Delvinou: 19.295 grekë, 2.645 shqiptarë, gjithsej 21.940, 69 shkolla greke, asnjë shqipe. Kazas Leskovikiou: 7,455 grekë, 2,993 shqiptarë, gjithsej 10,448, 19 shkolla greke, asnjë shqipe. Kazas Tepeleniou: 8.093 grekë, 4.727 shqiptarë, gjithsej 12.820, 20 shkolla greke, asnjë shqipe. Kazas Premetis: 12.251 grekë, 10.823 shqiptarë, gjithsej 23.074, 62 shkolla greke, asnjë shqipe.
Epilog
Me gjithë provat dërrmuese në favor të grekëve, Vorio Epiri në fund iu dha Shqipërisë. Qeveritë greke vlerësuan keq disponimin e shqiptarëve dhe u shpenzuan në diskutime të pakuptimta për një shtet greko-shqiptar, në të njëjtën kohë që nacionalistët shqiptarë e shikonin Janinën si kryeqytetin e shtetit të tyre të ri. Në fillim të Luftës së Parë Ballkanike, Ushtria e Thesalisë kishte shtatë divizione dhe Ushtria e Epirit një, e përbërë nga 10.000 burra.
Misioni kryesor i ushtrisë së Epirit ishte të formonte krahun perëndimor të pjesës më të madhe të forcave greke që do të avanconin në Maqedoni dhe misioni i saj sulmues ishte të pushtonte lartësitë e Gribovës nga ku turqit bombarduan Artën në 1897 dhe të forconte atje duke përdorur si më shumë forca turke mund.
Është sugjeruar se nëse nuk do të vonohej kaq shumë kapja e Janinës, trupat greke mund të kishin arritur në lumin Genousos, përpara çdo aksioni shqiptar. Aty do të takoheshin me trupat e Serbisë dhe Malit të Zi. Megjithatë, besojmë se ndërhyrja e Austro-Hungarisë dhe Italisë do ta vështirësonte një gjë të tillë. Në fund të fundit, me ndërhyrjen e austriakëve dhe italianëve, serbët u tërhoqën nga Durrësi dhe malazezët nga Shkodra.
E sigurt është se shqiptarët përfituan shkëlqyeshëm nga rrethanat dhe ndihmën e Fuqive të Mëdha dhe shpallën autonominë e tyre më 28/11/1912. Një vit më vonë, Vorio Epiri, me gjithë provat dërrmuese që mbrojnë koncesionin e tij ndaj Greqisë, iu dha Shqipërisë dhe fatkeqësisht u verifikuan parashikimet më të këqija për helenizimin e Vorio Epirit…
